อุปกรณ์สร้างงานช่างล้านนาในเอกสารทางประวัติศาสตร์


ในเอกสารทางประวัติศาสตร์ล้านนามีการกล่าวถึงอุปกรณ์งานไว้หลายประเภท ได้แก่

1. เชือก

เชือกเป็นอุปกรณ์ในการขึงวัดระดับ ช่างจะใช้เชือกในการขึงเชือกวัดระดับความสูง-ต่ำของพื้น วัดระยะความห่างจากจุดหนึ่งไปยังอีกจุดหนึ่ง เช่น ขึงวัดระดับความสูงต่ำ หรือระยะห่างของเสาของเสาบ้าน หรือการสร้างวิหารอาคารเสนาสนะอย่างวิหาร อุโบสถ กุฏิ ฯลฯ เชือกได้ปรากฏในตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่เกี่ยวกับการสร้างเหตุการณ์สร้างเวียงเชียงใหม่โดยพญามังรายในปี พ.ศ.1839 มีบันทึกในตำนานความว่า

....พญาทั้ง 3 หื้อกวาดเผี้ยวที่จักตั้งเวียง เอาเชือกเขิง เลงดู รู้ว่าแผ่นดินสูงตะวันตกหลิ่งไพวันออกมีเตชะเปนไชยมงคละมากนัก...

2. พะทัด

พะทัด หรือเต้า (เต้าตีเส้น) เป็นอุปกรณ์งานช่างที่ใช้สำหรับตีเส้นโดยการขึงลงบนไม้เพื่อเลื่อย หรือตัด ทำให้ไม้เป็นเส้นตรง พะทัด เป็นกล่องไม้บรรจุถ่าน ภายในมีแกนหมุนเก็บเส้นเชือก ใช้งานโดยการดึงเชือกออกมาทาบลงบนไม้ ขึงให้ตึงแล้วจึงดีดเส้น ถ่านจะติดลงบนไม้สามารถเลื่อย หรือตัดไม้เป็นเส้นตรง หลังจาการใช้งานจะหมุนแกนม้วนเก็บเชือกเข้าไปภายในกล่อง ปัจจุบันใช้ผงฝุ่นสีดำ หรือแดงแทนผงถ่านแบบโบราณ

พะทัดมีบันทึกไว้ในตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ในปี พ.ศ.1831 พญามังรายให้ช่างกานโถมแสดงผีมือช่างไม้ให้แก่พญาใต้แขกเมืองได้ทัศนา โดยช่างการโถมได้ดำน้ำแต่งไม้ได้กลมสวยงามเหมือนกับตัดไม้อยู่บนบก มีบันทึกในตำนานความว่า

...ช่างไม้กานโถมค็หื้อชักไม้เหล้ม ๑ ยาว ๓ วาบ่ห้อยบ่ฟันเทื่อลงน้ำแม่พิงหื้อแขกหันแล้วช่างกานโถมออกมาไหว้พระญาว่า ผู้ข้าดำน้ำฟันขวานห้อยไม้แล้วขอหื้อเจ้าเหนือหัวหื้อเอาออกดูเทิอะ ว่าอั้น เจ้ามังรายค็หื้อดำชักออกมายังไม้เหล้มนั้นหื้อแขกดู แขกหันไม้เหล้มนั้นงามนัก เลี่ยมซื่อเปนดั่งตีพะทัดยังบกนั้น ลวดงืดว่า เขาช่างกว่าเรา ดำน้ำฟันขวานค็ได้ดีหลีดาย ว่าอั้น...

3. บอกเส่า เตาเหล็ก ค้อน พร้า และคีม

อุปกรณ์ในการตีเหล็กอย่าง เส่า หรือกระบอกสูบเป่าลมเข้าไปยังเตาเหล็ก หรือเตาเผาเหล็ก หรือหลอมโลหะเพื่อขึ้นรูปทรง ค้อน พร้า และคีม ปรากฏในตำนนานเชียงแสนมีความว่า

...พายแฅว้นพุทธป่าสัก มีบอกเส่า เตาเหล็ก ทังค้อนคีมรางพร้ารางคีม...

4. พร้า ขวาน สิ่ว และเหล็กซี

อุปกรณ์งานช่างที่ใช้ในงานช่างไม้ เช่น พร้า หรือมีด ใช้สำหรับการฟัน ตัด และแต่งผิวไม้ ส่วนขวาน เป็นอุปกรณ์ช่างไม้สำหรับงานหนักอย่างการตัด ถาก และขุดไม้ และสิ่ว ใช้สำหรับการเจาะเข้าเนื้อไม้ และแกะสลักลวดลายนูนต่ำ นูนสูง หรือลอยตัว และเหล็กซี หรือตะไปทำจากเหล็กแข็งใช้สำหรับขัดผิวแต่งคมอุปกรณ์เหล็กเช่น มีด ขวาน จอบ และคลาด เป็นต้น พร้า ขวาน สิ่ว และเหล็กซี ปรากฏในตำนานเชียงแสนว่าช่างเหล็กต้องส่งส่วยเป็นอุปกรณ์บำรุงอารามป่าสัก เมืองเชียงแสนเป็นพร้า (มีด) ขวาน สิ่ว เหล็กซี (ตะไป) คลาด และเสียม มีความในตำนานว่า

…เครื่องเวียกทังมวลมี พร้า ขวาน สิ่ว ซี เชาเสียมแล...